Vai trò của gia đình trong chăm sóc và giáo dục trẻ
Bất cứ ai cũng được sinh ra và lớn lên trong một gia đình. Gia đình
bao gồm nhũng người sống chung dưới một mái nhà, ăn chung một bếp, có
lợi ích kinh tế chung và có trách nhiệm với nhau trong cuộc sống.
Gia đình
vừa là nơi đáp ứng nhu cầu riêng tư vừa thực hiện chức năng phát triển
nòi giống và là trường học đầu tiên hình thành, phát triển nhân cách con
người. Tuy vậy, quá trình trưởng thành và hình thành nhân cách của mỗi
người là khác nhau, ngay cả với anh em trong một nhà.
Giáo dục
và nuôi dưỡng là hai yếu tố then chốt quyết định tạo nên tài năng và
tính cách của mỗi con người. Sự nuôi dạy con trẻ sát nhất là gia đình,
tiếp đến là xóm giềng và xã hội.
Nhân
cách con người bắt đầu hình thành từ lúc còn nằm trong bụng mẹ cho đến
khi trưởng thành vẫn chưa dừng lại. Lứa tuổi ấu thơ là giai đoạn quan
trọng trong quá trình hình thành nhân cách của trẻ.
Nhân
cách mặc dù chưa được thể hiện rõ ràng nhưng thông qua hành vi bắt chước
hành động của người lớn trẻ em bắt đầu thu nhận tất cả các tương tác
nhân – sinh – quan để hình thành nhân cách của mình.
Trong mỗi
gia đình vai trò của bố mẹ có vị trí quan trọng. Theo truyền thông Việt
Nam, đàn ông thường là chủ của gia đình. Người cha là trụ cột, là biểu
hiện của nhân cách văn hóa cao đẹp nhất để con cái học tập và noi theo.
Còn người
mẹ là chỗ dựa, là hạt nhân tâm lý chủ đạo, nguồn lửa sưởi âm yêu thương
trong gia đình, nguồn tình cảm vô tận cho các con. Cho nên gia đình là
cái nôi văn hóa đầu tiên hình thành nhân cách cho trẻ em.
Trẻ được
sinh ra từ lòng mẹ, được nuôi dưỡng từ dòng sữa mẹ, được nghe lời ru âm
áp từ mẹ để đi vào giấc ngủ. Mẹ là người đầu tiên trẻ được tiếp xúc khi
cất tiếng khóc chào đời, là người dạy trẻ từ lời ăn tiếng nói, hướng dẫn
trẻ những bước đi đầu tiên.
Bên cạnh
quan hệ cha mẹ – con cái còn có quan hệ vợ chồng. Đây là quan hệ cơ bản,
đan xen giữa khía cạnh tự nhiên – sinh học, kinh tế và tâm lý đạo đức.
Văn hóa trong gia đình nói chung, quan hệ vợ chồng nói riêng đều có sự
ảnh hưởng trực tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách của các
thành viên trong gia đình.
Bầu không
khí tâm lý – đạo đức của gia đình tác động trực tiếp đến nếp nghĩ; lối
sống, của trẻ. Mọi xung khắc của các cá nhân trong gia đình, nhất là
giữa bố và mẹ, đều ảnh hưởng đến con cái. Trong nếp nghĩ của trẻ nhỏ,
luôn lưu giữ hình dáng, lời ăn tiếng nói của cha mẹ.
Trong gia
đình, ngoài các mối quan hệ nói trên còn có mối quan hệ giữa ông bà và
các cháu, anh chị và các em. Mối quan hệ này càng bền chặt thì càng làm
phong phú thêm đời sống tinh thần của các cá nhân trong gia đình.
Các bậc
lớn tuổi phải làm gương, tự điều chỉnh hành vi của mình thì mới đáp ứng
được vấn đề đạo đức, văn hóa và các mối quan hệ đặt ra trong phạm vi gia
đình. Người xưa nói “rau nào sâu đó”, lối sống của cha mẹ và nhũng
người trong gia đình ảnh hưởng rất lớn đến trẻ em.
Trở thành
một người có nhân cách tốt khi trưởng thành hoàn toàn không dễ. Không
thể chủ quan khi cho rằng “cha mẹ sinh con trời sinh tính” mà câu nói “ở
bầu thì tròn, ở ống thì dài” rất đúng đối với trẻ.
Giáo dục
con cái không thể chỉ bằng lời nói mà phải bằng những công việc cụ thể.
Mọi hành vi, thái độ, lối sống của người lớn có tác động trực tiếp tới
việc hình thành, phát triển nhân cách của trẻ. Trẻ em sẽ không tôn trọng
người lớn nêu như chúng thấy cha mẹ mình thể hiện sự thiếu tôn trọng
lẫn nhau.
Khi cha
mẹ dạy con phải lễ phép với bố mẹ nhưng chính họ lại không tôn trọng
cha, mẹ của mình (ông bà của trẻ) thì chắc chắn trẻ sẽ chẳng bao giờ lễ
phép với cha; mẹ và cả ông, bà.
Những bậc
cha mẹ luôn quan tâm đến con cái sẽ chú trọng đến việc giáo dục hình
thành nhân cách cho trẻ, dạy con không được nói dối người lớn, phải thật
thà và biết nhìn nhận khuyết điểm, biết cám ơn khi được cho quà.
Nhưng
cũng có nhiều gia đình thiếu quan tâm đến việc giáo dục con cái, người
lớn đối xử với nhau bằng lời nói, cử chỉ, hành động thiếu văn hóa, những
hành động xấu đó đã phản chiếu vào tâm hồn non nớt của trẻ em, làm cho
các em trở nên cộc cằn, thô lỗ.
Môi
trường gia đình có vai trò quyết định đến sự phát triển của trẻ em.
Những mâu thuẫn, lục đục trong gia đình hay gia đình tan vỡ đã đẩy nhiều
trẻ em rơi vào tình trạng hụt hẫng về mọi phương diện, nhiều em không
đủ ý chí để vượt qua khó khăn này đã rơi vào những bệnh như trầm cảm,
rối loạn tâm lý hoặc bỏ nhà đi lang thang, phạm tội.
Yêu tố
gia đình chịu trách nhiệm đối với quá trình xã hội hóa ban đầu của cá
nhân, ảnh hưởng đến việc hình thành phẩm chất, nhân cách gốc của trẻ.
Nếu ngay từ đầu các phẩm chất đó bị sai lệch, trẻ sẽ dễ sinh hư.
Ông bà ta
xưa cho rằng muốn con cái trở thành thương nhân thì nên ở gần chợ, muốn
con hay chữ thì ở gần trường học, nếu gần trộm, gần cướp thì sớm hay
muộn cũng trở thành cướp. “Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng”, câu tục
ngữ mang tính giáo dục đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
Sống
trong các gia đình có bố mẹ hoặc người lớn khác có hành vi thiếu văn
hóa, đạo đức thậm chí có cả những hành vi phạm tội, như bố mẹ bất hòa
hay đánh chửi nhau, nghiện rượu, nghiện ma túy, trộm cắp, tham ô,…thì
những gương xấu này làm cho trẻ em dần dần coi thường pháp luật, nhiễm
các thói hư tật xấu và dễ bị lôi kéo rồi dần dần vi phạm pháp luật.
Chỉ có
những trẻ có ý chí kiên cường, có lòng tự trọng cao, sớm đánh giá được
đúng sai mới tránh được những ảnh hưởng xấu đó. Cũng có nhiều trường hợp
bố mẹ là người tốt, có đủ kiến thức nhưng không chú ý đúng mức đến việc
giáo dục con cái hoặc không có điều kiện gần gũi trẻ, có người ỷ lại
cho nhà trường, một số mải làm ăn, kiếm sống hoặc phải đi công tác trong
thời gian dài.
Có gia
đình bố mẹ ly hôn, có con ngoài giá thú, một trong hai người chết dẫn
đến việc con cái bị bỏ rơi, thiếu sự dạy dỗ và tình thương của cha mẹ,
không được dạy dỗ và chăm sóc chu đáo trẻ sẽ có tâm lý lệch lạc, tự do
ngang bướng, bất cần.
Chúng dễ
dàng phạm tội khi bị rủ rê, lôi kéo. Có những gia đình bố mẹ thiếu hiểu
biết hoặc không kiềm chế được nên đã coi việc đánh đập hoặc dùng nhục
hình với trẻ như là quyền của họ. Khi trẻ có lỗi, cha mẹ đã buồn bực, lo
lắng và trút đòn roi lên đầu con cái.
Nhiều đứa
trẻ bị bạo hành đã nghĩ gia đình không còn yêu thương, che chắn và bảo
vệ mình nữa. Chính cách xử sự này của bố mẹ đã khiến trẻ bị khủng hoảng
về tâm lý, tự ti, khó hòa nhập, trẻ nhỏ trở nên hung hãn, lì lợm, xa lánh mọi người và căm ghét gia đình.
Trong
hoàn cảnh đó trẻ dễ bị kẻ xấu lôi kéo, lợi dụng, khống chế thực hiện
những hành vi trái pháp luật. Sự quá nuông chiều, thỏa mãn mọi nhu cầu
của con cái, thói quen đòi gì được nấy cũng khiến trẻ hư.
Bên cạnh
sự nuông chiều, cha mẹ bao bọc mọi việc khiến trẻ hình thành tính ỷ lại,
dựa dẫm, sống ích kỷ, lười nhác, không ý thức về trách nhiệm, quen được
phục vụ, hưởng thụ. Đến một lúc nào đó, khi gia đình không thỏa mãn
được hoặc không có điều kiện phục vụ thì con cái trở nên bất mãn, thậm
chí thù ghét bố mẹ, chúng thường bỏ nhà đi bụi, tụ tập với bạn bè hư.
Nhiều trẻ trộm cắp tài sản của chính bố mẹ mình hoặc của người khác để
thỏa mãn những nhu cầu không chính đáng như đua đòi ăn diện, đánh bạc,
hút chích…
Ngày nay,
với những biến đối của nền kinh tế hàng hóa và cơ chế thị trường văn
hóa gia đình đang có biểu hiện xuống cấp vì những tác động xấu của đời
sống xã hội.
Với ảnh
hưởng của mặt trái nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế đã kích
thích nhu cầu ham muôn vật chất, ít chú trọng đời sống tình cảm tinh
thần, tình trạng xung đột gia đình dẫn đến đổ vỡ và ly hôn ngày càng gia
tăng, làm cho gia đình không được bền vững. Do đó, chúng ta cần đặc
biệt chú trọng giải quyết vấn đề gốc rễ là giáo dục con trẻ trong gia
đình.
Giáo dục
gia đình có tác động hình thành nhân cách cho trẻ. Đó là kinh nghiệm
sống của cha mẹ truyền dạy cho con cháu qua hành vi ứng xử trong gia
đình. “Dạy con từ thuở còn thơ”, các bậc cha mẹ cần thường xuyên giáo
dục con trẻ thái độ, cử chỉ, ăn nói lễ phép, tôn kính người trên, tôn sư
trọng đạo, nhường nhịn lẫn nhau để khi trưởng thành con cái biết ơn
sinh thành, nuôi dưỡng, chăm sóc ông bà, cha mẹ.
Cha mẹ
cũng cần uốn nắn, phê phán, ngăn chặn thái độ, cử chỉ bất nhã, bất hiếu
của con cái. Kết hợp giữa giáo dục truyền thông và hiện đại, phát huy
mặt tích cực của Nho giáo, Đạo giáo trong quan hệ lễ nghĩa tương kính.
Mặt
khác, dần dần xây dựng nếp sống khoa học trong gia đình: rèn cho con nề
nếp học tập và đức tính tốt, như tự suy nghĩ tìm tòi, sinh hoạt đúng
giờ, gọn gàng ngăn nắp.
Cha me
cũng cần giáo dục các nội dung văn hóa khác cho trẻ, như văn hóa lao
động, văn hóa sinh hoạt, văn hóa tiêu dùng, văn hóa giao tiếp… Tập luyện
cho con ý thức, thói quen lao động chân tay hàng ngày để nâng cao sức
khỏe, loại trừ thói xấu lười nhác, ỷ lại, dựa dẫm, cẩu thả… qua đó giúp
con mình hình thành nhân cách, sớm ý thức được mình vì mọi người và mọi
người vì mình trong gia đình. Cần có kế hoạch, thời gian dành cho vui
chơi, học tập của con phù hợp với sinh hoạt của gia đình.
Về văn
hóa tiêu dùng, về tiền bạc và những tiện nghi sinh hoạt khác, cha mẹ cần
giáo dục con ý thức tiết kiệm và quý trọng đồng tiền làm ra từ lao động
chân chính.
Các thói
xấu như ham tiền, kiếm tiền bằng mọi giá, đua đòi, ăn chơi cần được sớm
ngăn chặn, vì điều này dễ dẫn các em vào con đường hư hỏng. Giáo dục
cho con ý thức, nếp nghĩ, cử chỉ lời nói lễ phép, khiêm tốn, trang phục,
trang sức hợp gia cảnh từng nhà và truyền thông đạo đức của dân tộc, đó
là văn hóa giao tiếp.
Gia đình
có vai trò quan trọng đối với sự hình thành và phát triển nhân cách mỗi
con người. Nếu nhân cách của con người bao gồm hai mặt đức và tài, thì
gia đình là nơi nuôi dưỡng đạo đức và gieo mầm tài năng.
Các bậc
cha mẹ cần nhận thức đúng trách nhiệm của mình để giữ gìn hạnh phúc gia
đình, xây dựng gia đình văn hóa: no ấm, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc